Ruhun bir ırmaktır gülüm...

Birkaç ay önce Roma havaalanında, İtalya kara sahasından çıkıp, İtalya hava sahasına girmeden önceki son saniyeleri de turist olarak değerlendirmek için çırpınmaktaydım :) Çikolata, şarap, parfüm, koşuştururken son dakikada Nazım Hikmet'in İtalya'da basılmış aşk şiirleri kitabı "Poesie d'Amore"yi gördüm ve Cahil Periler filminde bahsedilen 'o kitap' mı acaba diye düşünüp hayaller kurarak hemen aldım.

Eve dönünce onu güzel bir zamanda sakin kafayla okumak üzere yatak başucumdaki kitap dağının zirvesine koydum. Birkaç gün sonra bir gece, çok uykum olmasına rağmen kitaba bir göz atmak istedim. Ama okumaya başlayınca kendimi alamadım! Önce Nazım'ın hayatını ve eserlerini anlatan oldukça uzun önsözü, sonra da gözlerim kapanana kadar, şiirlerin büyük bir kısmını okudum ve okurken de büyük bir keyif aldım. Bu keyfin pek çok sebebi vardı:

Birincisi, Nazım'ın hayatı ve eserleriyle ilgili kapsamlı ve güzel yazılmış bir yazıyı ilk kez, işin ilginci İtalyanca okuyor ve de gayet güzel anlayabiliyordum (bu daha da ilginç :)). İkincisi de, şiirlerin çevirileri gerçekten çok başarılıydı. Türkçesini bilmediğim şiirler bile, İtalyancasıyla beni çok etkiledi. Çevirinin, şiirin ruhunu bozduğuna inanan biri olduğum için, bu bana çok şaşırtıcı ve hoş geldi.

Sonra o hafta İtalyanca dersimizde bu konudan bahsettim ve dedim ki "Çevirmen gerçekten çok başarılı. Nazım'ın da kişisel olarak tanıdığı birisi galiba çünkü ona yazdığı bir mektup vardı kitabın arka sayfalarında..." Mektuba bi göz atmış ama tam okumamıştım.

Eve gelince çevirmen Joyce Lussu'yla Nazım Hikmet'in gerçekten tanışıp tanışmadıklarını öğrenmek için internete girdim. Ve birkaç sürprizle birden karşılaştım! Birinci sürpriz, bu konu üzerine bulduğum yazının ta kendisiydi! Okuyunca ne demek istediğimi anlayacaksınız. İkinci sürpriz ise bu yazıyı yazan kişinin kim olduğuydu. Yazar, çok önceleri Moleschino'da keşfedip, yazılarını çok beğendiğim, kendisiyle ilgili yazdıklarını da kendime pek bi yakın bulduğum Ali Işıngör çıkmasın mı?! :) Benim gibi böyle küçük tesadüflere bayılan birisi mutlu olmasın da kim olsun şimdi? :)

Ali Işıngör'ün blog'u Burkina Faso Fiso Halk Cemahiriyesi'nden... Okuyun ve tadını çıkarın:

"Cittadino" Nazım Hikmet! Subito, Ora!

"Hadi, bugün size bugüne dek hiçbir edebiyat dergisinde “yayımlanmamış”, kimseciklerin bilmediği bir hikâye anlatayım :))… Üstüne üstlük hikâyemiz Nâzım Hikmet’e dair olsun! Ne dersiniz?

Eğer bu satıra geçtiyseniz, demek ki istiyorsunuz… Başlayalım o halde…

Hafızası iyi olanlar hatırlayacaktır, Burkina Fasa Fiso’da bir süre önce “şiir çevirisi” üzerine iki yazı yazmış ve bence bu toprakların gelmiş geçmiş en yetkin çevirmenleri olan Barış Pirhasan ve Can Yücel'den iki ayrı örnek vermiştim. Bu sefer aynı olgunun “tersine çevrilmiş” bir örneğinden bahsedeceğim. Bir başka deyişle, bir Türk şairinin, Nâzım Hikmet’in İtalyanca çevrilmesinin öyküsünü anlatacağım sizlere…

Biraz da yurtdışındaki “satış rakamlarına” bakarak, Nâzım’ın en iyi çevirilerinin Farsça, Rusça ve İtalyanca çevirileri olduğu anlatılır dost meclislerinde… Farsça’nın nedeni malum; şiir formu olarak Hayyam’ın dörtlüklerinden ve rubai imgelerinden sık sık faydalanan Nâzım, “doğulu bir şiiri batılı bir formda gürül gürül söyleyen” bir şairdir. Rusça’yı da yıllarca Moskova’da yaşamış olmasına, o dili öğrenmesine ve Rus toplumu tarafından bağırlarına basılmasına bağlayabiliriz.

Peki, ya İtalyanca? Nâzım’ın İtalyanca çevirilerinin son derece “yetkin” olduğunu biliyoruz… Halbuki, Nâzım’ın tüm kitaplarını İtalyanca’ya çeviren Joyce Lussu, “tek kelime Türkçe” bilmemektedir!

Hikâyenin aslı, Türkiye’de hiç bilinmeyen bir aşktır… Nâzım’ın Fransızca’dan okuduğu şiirlerine âşık olan Joyce Lussu, 1960′ların “Kızıl İtalya”sında, ünlü komünist lider Emilio Lussu’nun karısıdır. Nâzım Hikmet gibi Emilio Lussu da ülkesinde kovuşturmaya uğradığı için ülkesinden kaçmış, Fransa’ya sürgüne gitmişti… Böyle bir dönemde Roma’da bir araya gelen Nâzım Hikmet ve Joyce Lussu birbirlerine aşık olurlar. Nâzım’ın Roma’daki birkaç aylık misafirliği boyunca büyük bir aşk yaşayan ikili, “biraz Fransızca, biraz Rusça ve çokçası da sabahlara kadar sevişerek” Nâzım’ın şiirlerini İtalyanca’ya çevirirler…

Belki “amiyane bir benzetme” olacak ama, Nâzım’ın aşk dizeleri İtalyanca’ya “yaşanarak” çevrildiği için başarılı olmuştu. Nâzım’ın İtalyanca çevirisi bu nedenle son derece “duru” ve “içten”dir…

Her neyse, Joyce Lussu ve Nâzım Hikmet için bu birkaç aylık ilişki, birkaç yakın dost dışında, herkesten ölünceye kadar sakladıkları bir “sır” olarak kaldı… İkili, Rus ve İtalyan komünist partili yoldaşlarının tepkisinden çekiniyordu. Bu ilişkiyi asıl “imkânsız” kılansa, Joyce Lussu’yu Fransa’da kocasının; Nâzım’ı ise İstanbul’da Münevver’in, Moskova’da ise Vera’nın beklemesiydi!

Joyce Lussu, Nâzım’ın sevdiği “en güzel kadın” olacaktı… Ayrıldıktan sonra, Lussu bir güzellik daha yaparak, Münevver’in Türkiye’den bir yat ile kaçırılmasını sağlayacaktı… Nâzım, 10 yıldır görmediği Münevver ile Memet’ine, onu seven bir başka kadın sayesinde kavuşuyordu. Aşkın büyüklüğüne bakar mısınız?

Neyse, Nazım’ın 1960′da Roma’da yazdığı ve muhtemelen Joyce Lussu için kaleme aldığı şiirin İtalyancası ve Türkçesini alt alta koyuyorum:

La tua anima è un fiume, mio amore
scorre in alto tra le montagne
tra le montagne verso la piana

verso la piana senza poterla raggiungere

senza raggiungere il sonno dei salici piangenti

la quiete dei larghi archi di ponte

dell’erbe acquatiche dell’anatre dalla testa verde

senza raggiungere la dolcezza triste delle superfici piane

senza raggiungere i campi di grano al chiaro di luna

scorre verso la piana

scorre tra le montagne

tirandosi dietro le nubi che si fondono e si separano

portandosi di notte le grosse stelle

le stelle delle cime delle montagne

scorre schiumeggiando

mescolando nel fondo le pietre nere con quelle bianche

scorre coi pesci che nuotano contro corrente

vigili nelle curve
s’inabissa e s’inalbera pazza del proprio fragore

scorre in alto tra le montagne

tra le montagne verso la piana inseguendola

senza poterla raggiungere.

Bu da Türkçesi. en azından artık bu şiirin kime yazıldığını biliyoruz...

Ruhun, bir ırmaktır gülüm,

akar yukarda dağların arasından,

dağların arasından ovaya doğru,

ovaya doğru, ovaya kavuşamadan bir türlü,
bir türlü kavuşamadan uykusuna söğütlerin,

geniş köprü gözlerinin rahatlığına,

sazlıklara, yeşil başlı ördeklere,

düzlüklerin yumuşak kederine kavuşamadan,

kavuşamadan ayışığındaki buğday tarlarına,
ovaya doğru akar,

akar yukarıda dağların arasından,
bir yığılan bir dağılan bulutları sürükleyip,

geceleri iri iri yıldızları taşıyarak

dağbaşı yıldızlarını,

mavi güneşlerini de dağbaşı karlarının,

akar köpüklene köpüklene,

dibinde ak taşları kara taşlara karıştırıp,

akar akıntıya karşı yüzen balıklarıyla,

dönemeçlerde kuşkulu,

uçurumlarda düşüp şahlanarak,

kendi uğultusuyla deli divane

akar yukarda dağların arasından,

dağların arasından ovaya doğru,
ovaya doğru, ovayı kovalayıp

ovaya kavuşamadan bir türlü.

Not 1: Meraklısına bir küçük bilgi. Elimdeki 2002 baskısı “Nazım Hikmet’in Aşk Şiirleri” (Nazim Hikmet -Poesie d’Amore, ISBN: 88-04-34871-2) adlı kitabın kapak içinde “21. baskı” yazıyor. Yanlış anlamayın, Nâzım’ın şiir kitabının “İtalyanca baskısından” bahsediyorum!

Hadi biraz daha şaşırtayım sizi :)), Arnoldo Mondadori tarafından ilk baskısı 1991′in Ocak ayında çıkartılan bu kitap, bu yayınevine geçmeden önce, Lo Specchio tarafından 12 kere daha basılmış! Lo Specchio’dan önceki yayınevlerinin ise kaç adet bastığı bilinmiyor… Bu arada baskı adetlerinin bizdeki gibi 1.000-2.000 değil; 5.000 nüsha olduğunu hatırlatalım.

Not 2: Yolunuz Milano’ya düşerse, benden size bir tavsiye. Leonardo da Vinci İcatlar ve Sanayi Müzesi’ni gezmeyi unutmayın. Müzenin zemin katında, çeşitli matbaa makinelerinin sergilendiği bölümde, bir litograf makinesi göreceksiniz. Litografi makinesinin üzerinde, o makinede basılmış son kağıt duruyor. O kağıdın üzerindeyse Nâzım’ın “Yaşamaya Dair” şiiri… Ben gördüğümde ağlamıştım…

Not 3: (Yazının başlığı) Vatandaş Nâzım Hikmet! Hemen şimdi!"

Ali Işıngör'e teşekkür ediyorum, bu yazıyla beni şaşırttığı ve mutlu ettiği için... Valla ben de bunları bilsem ve yazmaya kalksam, ben de aynen böyle yazardım heralde, ya da yazmak isterdim... Dibindeki notlara kadar! :)

Bunları İtalyanca’ya çevirmiycem. Şimdiden tembellik yapıyor diye düşünmeyin. Sadece başkası tarafından yazılmış güzel bir yazının tadını, amatör İtalyancamla kaçırmak istemedim o kadar...

*